تاریخ پنجم . طاهریان تا خوارزمشاهیان

طاهریان در خراسان، اولین حکومت مستقل در ایران پس از اسلام:

در اوایل قرن سوم، مأمون خلیفه عباسی یکی از معروفترین سرداران خود به نام «طاهر» را امیر خراسان کرد. طاهر ایرانی بود و قصد داشت حکومتی تشکیل دهد به همین جهت به محض آنکه فرصت را مناسب یافت اعلام کرد که دیگر از مأمون اطاعت نمی‌کند بدین ترتیب اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام در ایران تشکیل شد. این حکومت به نام«طاهر» مؤسس آن، به «طاهریان» معروف گردیده است. طاهریان پس از آنکه حکومت خراسان را به طور کامل در دست گرفتند و نیشابور را به پایتختی برگزیدند سپس به جنگ با خوارج در مشرق ایران مشغول شدند و آنان را شکست دادند. آنها به زودی علاوه بر خراسان، سرزمین‌های دیگری مانند سیستان و بخشی از ماوراءالنهر را به تصرف درآوردند و نظم و امنیت را در درون قلمرو خود و نیز در مرزها برقرار کردند. طاهریان به عمران و آبادی و حمایت از کشاورزان علاقه داشتند در نتیجه در زمان حکومت آنان کشاورزان به آسودگی زندگی می‌کردند.

حکومت طاهریان که با وجود استقلال داخلی، تابع خلیفه بود، ثابت کرد که کسب استقلال برای خراسان و ولایات دوردست، با اظهار تابعیت، بهتر از سرکشی و جنگ ممکن می‌شود؛ در حالی که یعقوب لیث صفار چنین نمی‌اندیشید.

صفاریان:

سلسله‌ی صفاریان در سیستان تأسیس شد. دولت طاهریان ضعیف شده بود و خوارج در خراسان و سیستان با اقدام به شورش، موجب ناامنی جامعه و اذیت و آزار مردم می‌شدند. به این ترتیب، زمینه‌های روی کار آمدن صفاریان فراهم شد. اما مدتی بعد، میان عمرولیث و امیراسماعیل سامانی، حاکم ماوراءالنهر اختلاف افتاد و در جنگی میان آنها، صفاریان شکست خوردند.

سامانیان:

سلسله‌ی سامانیان در ماوراءالنهر تشکیل شد. مؤسس آن امیراسماعیل سامانی و پایتخت آن شهر بخارا بود. سامانیان از وجود وزیران بزرگی چون بلعمی و جیهانی بهره‌مند بودند. این وزیران با خردمندی تمام، اداره‌ی دولت سامانیان را برعهده داشتند. سامانیان به زبان فارسی علاقه‌مند بودند و از شاعران و دانشمندان حمایت می‌کردند. رودکی شاعر معروف و ابوعلی‌سینا و ابوریحان بیرونی در این زمان می‌زیستند. متأسفانه اختلاف داخلی و حمله‌ی خارجی، سامانیان را منقرض کرد. از این پس تا زمان صفویان حاکمیت سیاسی ایران به دست بیگانگان ترک و مغول افتاد. گفتنی است حمایت سامانیان از زبان فارسی چنان بود که دوره‌ی جدید زمان فارسی که زبان فارسی امروز ادامه‌ی آن است پا گرفت و حتی پس از سامانیان آنگاه که بیگانگان در ایران حکومت می‌کردند به حیات خود ادامه داد و حاکمان بیگانه در ایران به زبان فارسی صبحت می‌کردند.

غزنویان، اولین سلسله‌ی ترک‌نژاد در ایران:

بزرگترین فرمانروای غزنویان، سلطان محمود غزنوی بود. او قلمرو غزنویان را از غزنین- که یکی از سپهسالاران ناراضی سامانیان به نام آلپتکین به شهر غزنین رفت و علت نام‌گذاری غزنویان در همین است- فراتر برد و به هندوستان لشکرکشی کرد. گفتنی است نابسامانی داخلی و تهاجم خارجی موجب ضعف غزنویان شد و سلجوقیان روی کار آمدند.

سلجوقیان:

مشهورترین سلطان سلجوقی سلطان ملک شاه بود. او متصرفات سلجوقیان را تا دریای مدیترانه گستراند. بعد از اسلام، این نخستین بار بود که چنین دولت بزرگی به وجود می‌آمد. مشهورترین وزیر دوره‌ی سلجوقیان خواجه نظام‌الملک طوسی است. او بناهای متعددی بر پا کرد که از همه مهم‌تر مدارس نظامیه بود که در شهرهای بزرگ مانند بغداد و نیشابور تأسیس شده بود. اما تجزیه قلمرو سلجوقیان به اقتدار و عظمت آن پایان‌ داد و توسط خوارزمشاهیان سرنگون شدند.

خوارزمشاهیان:

دولت خوارزمشاهیان تا زمان سلطان محمد به موفقیت‌هایی دست یافته بود اما بنیان‌های محکم و استواری نداشت. زیرا خوارزمشاهیان بر دولت‌های محلی تسلط نداشتند. نارضایتی مردم نیز وجود داشت. افزون بر اینها، سلطان محمد خوارزمشاه کشور قراختاییان را تصرف و دولت آنان را منقرض کرد و خوارزمشاهیان نیز با حمله مغولان از بین رفتند